Бизнесте адам укуктарын урматтоону камсыздоодогу укук коргоочулардын маанилүү ролу Адам укуктары жаатындагы ишкердик ишмердүүлүгүнүн жетектөөчү принциптеринде таанылган. Алар компаниянын адам укуктарын текшерүүдө жана жабыр тарткан кызыкдар тараптардын адам укуктарына болгон тобокелдиктерди түшүнүүдө укук коргоочулардын негизги ролун баса белгилешет.
Атап айтканда, жетектөөчү принциптер:
● Ишкерлерди адам укуктары чөйрөсүндөгү эксперттик маалыматтардын булактары болгон укук коргоочулар менен кеңешүүгө чакырып, алардын байкоочулук, жактоочулук жана ортомчулук ролун баса белгилешет;
● Мамлекеттерди укук коргоочулардын мыйзамдуу ишмердүүлүгүнө тоскоолдуктардын болбошун камсыз кылууга үндөшөт.
Биз "Адилет" укуктук клиникасы" коомдук фондунун укук коргоочулары жана "Укук коргоо кыймылы: Бир дүйнө-Кыргызстан" коомдук бирикмеси менен баарлашууга жетиштик. Укук коргоочулар Кыргызстандагы бизнес жана адам укуктары боюнча күн тартибине кошкон салымы менен бөлүштү.
"Адилет" укуктук клиникасы ар кандай маселелер боюнча жарандардын укуктарын коргоого багытталган, укук коргоочулардын ишинин негизги бөлүгү мамлекеттик органдардын алдында качкындардын кызыкчылыктарын коргоо менен байланышкан. Адистер мыйзамдарды талдоо, мамлекет кабыл алган саясатты иштеп чыгуу менен да алектенишет.
"Биз бизнес жана адам укуктары жаатында изилдөө жүргүзүп, анын негизинде өз пикирибизди даярдап, өкмөткө сунуштарды киргизебиз. Иш жалпысынан адам укуктарына, аларды сактоодогу бизнестин ролуна багытталган. Биздин өлкөдө ар бир субъекттин укугу корголушу маанилүү. Бул соттук коргоо, мамлекеттик органдардын алдында кызыкчылыктарды көрсөтүү же ишкананын өз деңгээлинде коргоо болобу", - дейт юрист Наталья Сергеева.
Адам укуктары жаатындагы бизнес темасы Кыргызстан үчүн жаңы. Алгач расмий деңгээлде бул Акыйкатчынын 2021-жылдын жыйынтыгы боюнча даярдалып, парламентке сунушталган баяндамасында көтөрүлгөн. Анын негизинде Жогорку Кеңештин өткөн жылдын июнунда кабыл алган токтомунда бизнес жана адам укуктары боюнча Улуттук иш-аракеттер планын иштеп чыгуу боюнча Министрлер Кабинетине сунуш киргизилген.
Бул иш Кыргыз Республикасынын Экономика жана коммерция министрлиги тарабынан колдоого алынган, анткени ал ишкердикти жөнгө салуу, бул жаатта саясатты иштеп чыгуу үчүн жооптуу. Ал бизнес-ассоциациялар менен тыгыз иштешет жана мамлекеттик чаралардын жөнгө салуучусу болот. Тең-өнөктөшү – бул Акыйкатчынын аппараты, мыйзам бузуу кимден келип чыкканына карабастан – бизнестенби, мамлекеттенби же башка адамданбы – адам укуктарынын корголушуна мониторинг жүргүзгөн укук коргоо органы.
Учурда Экономика министрлигинде Улуттук иш-аракеттер планын (УИП) иштеп чыгуу боюнча ведомстволор аралык жумушчу топ түзүлдү. Анын курамына мамлекеттик органдардын, бизнес-ассоциациялардын, укук коргоо уюмдарынын жана профсоюздардын өкүлдөрү кирди.
"Жумушчу топтун биринчи отуруму 2023-жылдын 25-январында өттү. Экинчиси ушул эле жылдын 3-февралында. "Адилет" укуктук клиникасы бул маселеге аналитикалык топ катары катышып, Кыргызстандагы бизнес жана адам укуктары күн тартибинин учурдагы абалы, бул жерде бизнес мамилелери кандай ишке ашып жатканы жана алардын адам укуктарына тийгизген таасири кандай экени тууралуу изилдөөлөрдү жазып жатат. Бул изилдөөнүн алкагында эки чоң блок талдоого алынат ", - дейт юрист.
Биринчи блок: мамлекеттин адам укуктарын коргоо боюнча милдеттери
Суроолордун бул блогу мамлекеттин адам укуктарын урматтоого жана жарандардын укуктарын, анын ичинде бизнестин терс таасиринен коргоо үчүн бардык чараларды көрүүгө милдеттүүлүгү боюнча компонентке багытталган. Бул блок ошондой эле мамлекет тарабынан бизнести адам укуктарын сактоого милдеттендирген, сунуштаган, кеңеш берген жана коргоо чараларын көрүүгө кандай чаралар көрүлдү деген суроого жооп берүүгө арналган. Бул блок ошондой эле мамлекеттик деңгээлде административдик тартипте жана бизнес тарабынан коргоо каражаттарын талдоону камтыйт.
Экинчи блок: Кыргызстанда бизнес тарабынан адам укуктарынын сакталышы
"Бул тажрыйбалык иштерге арналган, бул жерде биз веб-сайттарды изилдөө менен алектенген, интервьюларды, фокус-группаларды өткөргөн, ар кандай компаниялардын өкүлдөрү менен жолугушкан компанияны тандап алдык. Бизде бизнес БУУнун Жетектөөчү принциптерин ишке ашырууга канчалык даяр, анын мындай дарамети, мүмкүнчүлүктөрү барбы, компаниялардын мамлекеттин бул демилгесине жалпысынан кандай тиешеси бар деген суроого жооп издөө үчүн алар ушул куралдардын баарын колдонушту.
Иштелип жаткан документ - Бизнес жана адам укуктары боюнча Улуттук иш-аракеттер планы Кыргызстандын шартына эң туура келген, ыңгайлуу жана бизнеске да, анын кызматын колдонгон адамдарга да пайдалуу болушу үчүн бул процесске анын кызматын колдонгон, бизнес иштеген белгилүү бир жамааттын жашоочулары катары бизнестин жашоосуна тийгизген таасирин сезген бардык тараптар тартылган", - деп түшүндүрөт Наталья.
"Бизнес тарабынан мамлекеттин бардык демилгелери дайыма эле каалагандай бүтө бербейт деген тынчсыздануу бар. Ал эми жакшы максаттар кээде бузулат. Биз эч кандай калпыстык болбошу үчүн бул боюнча тең салмактуулукту сактоого аракет кылабыз", - деп белгилейт укук коргоо уюмунун өкүлү.
Кыргызстанда ири бизнес анчалык көп эмес, өлкөнүн экономика тармагы – негизинен чакан жана орто бизнес. Адам укуктары чөйрөсүндө саясатты ишке ашыруу үчүн белгилүү бир ресурстар керек, анын ичинде адам укуктары чөйрөсүндө керектүү маалыматтарга жетүү мүмкүнчүлүгү жана бул ресурстарды мамлекет бере алат.
"Бизде ишканалар, балким, адам укуктарын сактоого даяр болушу мүмкүн, бирок алар аны кантип билдирүүнү, адам укуктары жаатындагы саясатта эмнени чагылдыруу керектигин, тобокелдиктерди азайтуу үчүн кандай механизмдерди ишке ашырууну, даттанууларды натыйжалуу кароонун, жооп маалыматтарды алуунун ж.б. механизмдерин билишпейт. Бул жерде бизнестин пайдасы – ал кыйла туруктуу болот", - деп кошумчалайт Наталья Сергеева.
"Адам укуктары сакталган компанияда кызматкерлер иштөөнү каалайт, алар өсүүгө жана ошол жерде калууга умтулушат. Бул компания менен кызматташууну каалашат, жеткирүүчүлөрдүн жана жаңы кардарлардын чөйрөсү көбөйөт. Ал кеңейип, бир кыйла турукташат. Бул бизнес жана адам укуктары күн тартибинин элементтеринин бири гана, ал бизнестин өзүнө жакшы таасирин тийгизет, бирок, албетте, жарандардын укуктарын коргоого жардам берет. Ошондой эле маанилүүсү, жарандардын укуктарына терс таасир этсе, кайда кайрылууну, бул тууралуу кантип билдирүүнү жана эгерде мындай учурлар болуп калса, компаниянын өз деңгээлинде кечирим суроодон тартып материалдык компенсацияга чейинки чаралар көрүлөт деген кепилдик болорун билишет", - деп түшүндүрөт эксперт.
Адам укуктары бузулган учурдагы укук коргоочулардын ролу
"Бир дүйнө КР" укук коргоо кыймылы "Жарандар коррупцияга каршы" коомдук бирикмесинин укуктук мураскери болуп саналат. Кыймыл ошондой эле 1998-жылдын 20-майында Ысык-Көл районунун Барскоон айылында "Кумтөр" алтын кен ишканасынын күнөөсү менен болгон цианид кырсыгынан жабыркагандарга юридикалык жардам көрсөтүү менен алектенет.
"Цианид кырсыгынын кесепеттеринен 5 айылдын жашоочулары жабыркап, учурда да кыйналып келишет. Биздин юрист Барскоон айылынын активисттерине "Кумтөр" компаниясына жана КР өкмөтүнө каршы соттук териштирүүлөрдө жардам берген. Бул соттук териштирүүлөрдө алар адам укуктарын сактоону, экологиялык коопсуздукту да, Ысык-Көл облусунун инфраструктурасын өнүктүрүү фондунун ачык-айкындуулугун да камсыз кылууну талап кылышкан", - дейт фонддун директору Төлөкан Исмаилова.
"Бир дүйнө" Тоо-кен компанияларынын ачыктыгы боюнча бейөкмөт уюмдар Консорциумунун мүчөсү. Фонддун адистери тоо-кен ишканаларына лицензия берүү боюнча бийлик органдарынын чечимдери жабык болуп, бул компаниялар иштеген же иштей баштаган жерлерде, мисалы, Кумтөрдө, Жерүйдө, Чаткалдагы компанияларда чыр-чатактарды жаратып жатканын белгилешет.
"Биз чыр-чатактарды тынчтык жолу менен чечүү же жергиликтүү активисттердин укуктарын ар кандай деңгээлдеги соттордо коргоо үчүн ортомчу болгон учурлар болду. Өлкөдө адам укуктары чөйрөсүндө эл аралык милдеттенмелер жана стандарттар форматында иштөө маданияты азырынча начар, жергиликтүү керектөөлөр жана муктаждыктар, анын ичинде мамлекеттик бийликтин бардык деңгээлдеринде чечимдерди кабыл алуунун жабык процесси көңүл сыртында калып жатат", - деп фонддун директору өз тажрыйбасы менен бөлүштү.
Укук коргоочу акыркы жылдары өлкөдө креативдүү экономика же аялдардын ишкердигин колдоо сыяктуу инновациялык идеялар пайда болгонун белгилейт.
"Бул позитивдүү көрүнүш, бирок кемчилиги – бардыгы борбордо жана орус тилинде, адам укуктары чөйрөсүндөгү жоопкерчиликтүү жүрүм-турум стандартына ылайык бизнести кантип өнүктүрүүгө жаңы мамиле жок, жергиликтүү ишкердик жана дүйнөлүк бизнес үчүн да окутуу программалары жок. Коркунучтуу жана кырсык болгон аймактарда же тоо-кен компаниялары иштеген жерлерде ар дайым тобокелдиктер жана катастрофалар болот, анткени жер-жерлердеги адамдар менен бардык деңгээлдеги бийлик өкүлдөрүнүн ортосунда ажырым дагы эле бар", - деп белгилейт Төлөкан Исмаилова.
Коррупцияга каршы аракеттердин жана чакан бизнести өнүктүрүүнүн мааниси
Фонддун директору өлкөдө БУУнун Бизнес жана адам укуктары боюнча жетектөөчү принциптеринин форматында күн тартибин алдыга жылдыргандар аз экенин, конференциялар өткөрүлүп жатканын, бирок аларда оң өзгөрүүлөргө куралдар берилбей жатканын белгилейт.
"Мисалы, КР Президентинин Аппаратынын алдындагы аталган ведомство совет доорун элестетет: антикоррупциялык институт бар, бирок бул жөн эле виртуалдык. БУУ сунуштагандай, калктын муктаждыктарын түшүнүү, жарандардын бирдей катышуусу менен жергиликтүү жана натыйжалуу бизнести өнүктүрүү үчүн көп тараптуу мамиле маанилүү, бул коррупцияны азайтат. Азырынча бул багытта айрым бейөкмөт уюмдар гана иш алып барууда",- деп түшүндүрдү Төлөкан Исмаилова.
"Биринчиден, өлкөдө чынчыл жана натыйжалуу бизнести өнүктүрүү жана колдоо үчүн жогорку стандарттарды ыңгайлаштыруу боюнча чечим кабыл алуучу адамдардын саясий эрки болушу керек. Салык системасы жана ачык улуттук бюджет реформаланышы керек. Парламент чакан инновациялык бизнести өнүктүрүүгө өбөлгө түзгөн жакшы демократиялык мыйзамдарды кабыл алышы керек", - деп жыйынтыктады фонддун директору.
Бул макала Япония Өкмөтүнүн каржылык колдоосу менен БУУ ӨП "Бизнес жана адам укуктары" (B+HR) долбоорунун алкагында Кыргызстанда ишкердик чөйрөсүндөгү адам укуктарынын маселелерин илгерилетүү боюнча маалыматтык кампаниянын элементи болуп саналат.
Автору: Манаева Айдай