ЕБ өлкөлөрүнүн жана Япониянын мамлекеттик жөнгө салуу тажрыйбасы

Иштиктүү байланыштарды, инвестициялык катышууну, бизнесин туруктуу өнүктүрүүнү көздөгөн компаниялар алардан адам укуктары чөйрөсүндө талаптагыдай кылдаттык менен мамиле кылышы керектиги күтүлөрүн барган сайын сезип келишет. Бул күтүү инвесторлор, бизнес өнөктөштөр, керектөөчүлөр, кызматкерлер арасында калыптанат. Бул күтүүлөр көпчүлүк учурда мамлекеттер, эл аралык уюмдар, бизнес-ассоциациялар, укук коргоочулар тарабынан айтылууда.

2011-жылы БУУнун Адам укуктары боюнча Кеңешинде Бизнес жана адам укуктары боюнча жетектөөчү принциптер консенсус менен бекитилген. Мындан тышкары мамлекеттердин адам укуктарын компаниялардын мүмкүн болуучу терс таасиринен коргоо боюнча милдеттенмелери жана компаниялардын адам укуктарын урматтоо боюнча жоопкерчилиги Экономикалык кызматташтык жана өнүктүрүү уюмунун (ЭКӨУ) Көп улуттуу ишканалар үчүн жетектөөчү принциптерине ("ЭКӨУнун Көп улуттуу ишканалар үчүн жетектөөчү принциптери") ошол эле 2011-жылы киргизилген. Ушундай эле жоболор 2017-жылы кайра каралып чыкканда Эл аралык эмгек уюмунун Көп улуттуу ишканаларга жана социалдык саясатка тиешелүү принциптердин үч тараптуу декларациясына ("ЭЭУ КУКлар жөнүндө декларациясы") киргизилген.

Акыркы жылдары бул тенденция барган сайын өсүүдө жана мамлекеттер тарабынан улуттук деңгээлде жасалган ар кандай кадамдар менен бекемделүүдө. Биз Евробиримдиктин өлкөлөрү өздөрүнүн чарбалык субъектилерине кандай мыйзамдык жөнгө салууну сунуштайт, Япония кандай тажрыйба менен бөлүшө аларын жана Кыргызстан кайсы моделдерди колдоно аларын карап чыгууну сунуштайбыз. Кошумчалай кетсек, биз берген маалымат Кыргызстандагы европалык же япониялык компаниялар менен кызматташып жаткан же мындай кызматташууну пландаштырып жаткан компаниялар үчүн пайдалуу болушу мүмкүн, анткени бул жобо компаниянын өзүнө гана эмес, анын бүтүндөй жеткирүү чынжырына да тиешелүү.

Франциянын тажрыйбасы

Француз мыйзамдары Францияда эки каржы жылы катары менен катталган компанияларга кыраакылык/тийиштүү этияттык (devoir de vigilance) көрсөтүү милдетин жүктөйт, алардын өзүндө кеминде 5 000 кызматкери бар же компаниянын өзүндө жана Франциядагы жана чет өлкөлөрдөгү туунду компанияларында кеминде 10 000 жумушчусу бар. Башкача айтканда, абдан чоң компаниялар жөнүндө сөз болуп жатат. Бирок тийиштүү текшерүү талаптары алардын бүт жеткирүү чынжырына жайылтылат.

Мыйзамдын таасирине кабылган компаниялар кыраакылык планын иштеп чыгышы жана ишке ашырышы керек. Мындай план компаниянын өзүнө, ал көзөмөлдөгөн туунду компанияларга жана корпорация бизнес жүргүзгөн жеткирүүчүлөргө байланыштуу адам укуктарынын тобокелдиктерин камтышы кажет. План "тобокелдиктерди туура аныктоо жана адам укуктарынын олуттуу бузулушунун, ден соолукка, коопсуздукка жана айлана-чөйрөгө олуттуу зыян келтирүү тобокелдигин алдын алуу үчүн акылга сыярлык кыраакылыкты" камтышы керек. Башкача айтканда, француз мыйзамдарынын таасири ири корпорациялар жана алардын бизнес өнөктөштөрү менен чектелсе, анын чөйрөсү кыйла кеңири жана адам укуктарына, жумуш ордунда ден соолукка жана коопсуздукка эле эмес, курчап турган чөйрөгө да коркунучтарды камтыйт.

Тиешелүү кызыкдар тараптар менен бирдикте же көп кызыкдар тараптардын демилгелери аркылуу түзүлө турган кыраакылык планы төмөнкү беш иш-аракетти камтышы керек:

- тобокелдиктерди артыкчылыгы боюнча аныктоо, талдоо жана бөлүштүрүү карталарын түзүү;

- туунду компаниялардын жана жеткирүүчүлөрдүн абалын туруктуу баалоо жол-жоболору;

- - тобокелдиктерди азайтуу же олуттуу бузууларды болтурбоо боюнча тиешелүү иш-аракеттер;

- кесиптик бирликтер менен өнөктөштүктө иштелип чыккан орун алган же иш жүзүндөгү тобокелдиктер жөнүндө отчетторду чогултуучу эскертүү механизми;

- аткарылган иш-чараларды көзөмөлдөө жана алардын натыйжалуулугун баалоо боюнча мониторинг схемасы.

Мына ушул талаптагыдай текшерүү процесси болуп саналат.

Нидерланды тажрыйбасы

Нидерланды мыйзамы ишканалардын жеткирүү чынжырларындагы балдардын эмгеги менен күрөшүүгө багытталган. Мыйзам Нидерландиядагы акыркы колдонуучуларга товарларды же кызматтарды саткан же жеткирген бардык ишканаларга кеңири колдонулат. Белгилей кетсек, Нидерланды өкмөтү жакында эле балдардын эмгегине байланышкан көйгөйлөрдү гана эмес, адам укуктарынын бүткүл каталогуна карата тобокелдиктерди камтый турган адам укуктарын текшерүү боюнча комплекстүү милдеттүү мыйзамды кабыл алуу ниетин жарыялаган.

Мыйзам, эгерде товарлар же кызмат көрсөтүүлөр балдардын эмгегин колдонуу менен өндүрүлгөн деген "негиздүү шектенүүлөр" бар болсо, мыйзам тарабынан камтылган бардык ишканалар адам укуктарын текшерүү планын кабыл алып, ишке ашырууну талап кылат.

Мыйзамды бузгандыгы үчүн санкциялар олуттуу болушу мүмкүн. Укук коргоо тармагында тийиштүү текшерүү жүргүзбөгөндүгү үчүн айып ишкананын жылдык жүгүртүүсүнүн он пайызына чейин болушу мүмкүн. Мыйзамда ошондой эле кылмыш жоопкерчилиги каралган: "Директорго буга чейинки беш жыл ичинде мыйзамдын ушул эле талабын бузгандыгы үчүн айып пул салынган болсо жана жаңы тартип бузуу ошол эле директордун буйругу менен же жетекчилиги алдында жасалса, анда ал эки жылдык мөөнөткө чейин эркинен ажыратылышы мүмкүн".

Швейцариянын мыйзамы

Швейцария мыйзамы эки негизги милдеттемени киргизген.

Биринчиден, ири швейцариялык корпорациялар (штатында 500дөн кем эмес кызматкери бар жана эң төмөнкү жүгүртүүсү 20 млн швейцария франкы же минималдуу жүгүртүүсү 40 млн швейцария франкы болгон) "экологиялык, социалдык, эмгек маселелери, ошондой эле адам укуктары жана коррупцияга каршы чаралар боюнча" отчет берүүгө тийиш.

Экинчиден, Швейцарияда катталган же ишмердүүлүгүнүн негизги жери Швейцария болгон корпорациялар эки жагдайда адам укуктары жаатында тийиштүү сактык жол-жоболорун жүргүзүүгө милдеттүү: (i) эгерде алар белгилүү бир чектен ашкан "калай, тантал, вольфрам же алтынды камтыган кендерди же металлдарды Швейцарияда чыр-чатактан жабыр тарткан жана жогорку кооптуу аймактардан" импорттоп же кайра иштетсе; (ii) эгерде алар Швейцарияда товарларды же кызматтарды "балдардын эмгеги менен өндүрүлгөн деп шектенүүгө негиздүү негиздер" менен сатышса.

Ошентип адам укуктарын текшерүү боюнча Швейцариянын мыйзамдарынын чөйрөсү кыйла тар: балдар эмгегинин потенциалдуу жагдайларынан тышкары, корпорациялар эгер алар конфликттик аймактардан белгилүү бир деңгээлден жогору минералдарды импорттоп же кайра иштетсе, тиешелүү экспертизаны жүргүзүүсү талап кылынат. Бул милдеттенмелерди бузуу 100 000 швейцария франкы өлчөмүнө чейин айыпка алып келиши мүмкүн.

Норвегиянын тажрыйбасы

Норвегиянын мыйзамы товарларды өндүрүүгө жана кызматтарды көрсөтүүгө карата "адамдын негизги укуктарын жана татыктуу эмгек шарттарын сактоодо ишканаларга жардам көрсөтүүгө" багытталган. Ал ошондой эле "бизнестин негизги адам укуктарына жана татыктуу эмгек шарттарына тийгизген терс таасирин кантип чечкени жөнүндө маалыматтын жалпы коомчулукка жектиликтүүлүгүн камсыз кылууну" көздөйт.

Ошону менен катар мыйзамда "татыктуу эмгек шарттары" адамдын негизги укуктарына, ошондой эле "иш ордунда ден соолукту, коопсуздукту жана курчап турган чөйрөнү коргоого" кепилдик берген жана "жашоо минимумун камсыз кылуучу" эмгекти түшүндүрөрү каралган. Жашоо минимумун (татыктуу эмгек категориясындагы минималдуу маянанын ордуна) ачык киргизүү менен Норвегиянын мыйзамдары ишканаларга жогорку талаптарды коёт, бул кээ бир трансулуттук корпорациялар тарабынан кабыл алынган коомдук милдеттенмелерге шайкеш келет. Жашоо минимуму – бул тигил же бул мамлекет тарабынан белгиленген расмий жашоо минимуму эмес, адамдын татыктуу жашоо образы, анын ичинде маданий иш-чараларга баруу, спорт менен машыгуу ж.б. үчүн керектөөлөрүн канааттандырууга зарыл болгон, реалдуу жашоо шарттарынан алынган.

Мыйзам Норвегияда жашаган жана Норвегияда же анын аймагынан тышкары товарларды жана кызматтарды сунуштаган ири ишканаларга, ошондой эле Норвегияда товарларды жана кызматтарды сунуштаган жана Норвегияда салыктарды төлөөгө милдеттүү болгон ири чет элдик ишканаларга карата колдонулат. Ири ишканалар "төмөнкү үч шарттын экөөнү канааттандырган ишканалар: сатуудан түшкөн киреше 70 миллион норвегия крону, жалпы баланс 35 миллион норвегия крону жана отчеттук жылда кызматкерлердин орточо саны 50 штаттык бирдикке эквиваленттүү. Бул мыйзам болжол менен 8 830 ишканага тиешелүү деп бааланууда.

Норвегиянын мыйзамдары бардык жарамдуу ишканалардан "ЭКӨУнын көп улуттуу ишканалар үчүн жетектөөчү принциптерине ылайык комплекстүү текшерүү жүргүзүүнү" талап кылат. Бул БУУнун Жетектөөчү принциптеринде каралгандай эле талаптагыдай текшерүү процесси. Ошол эле учурда адам укуктарын текшерүү боюнча милдеттенме ишкананын, анын жеткирүү түйүндөрүнүн жана бизнес өнөктөштөрүнүн ишмердүүлүгүнө жайылтылат.

Норвегиянын мыйзамдарынын уникалдуу аспектиси маалымат алуу укугу болуп саналат: "ар бир адам ишкана тарабынан адам укуктарына болгон иш жүзүндөгү жана потенциалдуу терс таасирин кантип чечип жаткандыгы жөнүндө маалымат алууга укуктуу". Бул жобого ылайык суралган маалымат жалпы мүнөздө болушу мүмкүн же бизнес сунуш кылган белгилүү бир продукт же кызматка тиешелүү болушу мүмкүн.

Бул жобо жабыр тарткан адамдарга жана жамааттарга тиешелүү маалыматты өз убагында издөө үчүн потенциалдуу инструмент менен камсыз кылат жана өз кезегинде бизнес менен укук ээлеринин ортосундагы маалымат асимметриясын жарым-жартылай четтетет.

Германиянын тажрыйбасы

Германиянын мыйзамдары Германияда негизги иш орду, административдик штабы же катталган кеңсеси бар бардык коммерциялык ишканаларга аларда кеминде 3000 кызматкер болгон шартта колдонулат. Бул 3000ден кем эмес кызматкер иштеген жергиликтүү филиалы бар чет өлкөлүк корпорацияларга да тиешелүү. Баалоолор боюнча, мыйзам 2023-жылдын 1-январынан тарта болжол менен 900 компанияга жана 2024-жылдын 1-январынан тарта болжол менен 4 800 компанияга карата колдонулат.

Колдонуу чөйрөсү боюнча мыйзам эл аралык деңгээлде таанылган адам укуктарына, эмгек укуктарына жана курчап турган чөйрөгө коркунучтарды камтыйт.

Мыйзам менен камтылган ишканалар эл аралык деңгээлде таанылган адам укуктары жана экологиялык укуктар менен байланышкан тобокелдиктерге карата адам укуктары чөйрөсүндө тийиштүү сактык жүргүзүүгө милдеттүү. Бул милдеттенме ишканалардын өзүнүн ишмердүүлүгүнө, ошондой эле алардын тике жана кыйыр жеткирүүчүлөрүнүн иш-аракеттерине тиешелүү. Мыйзамдын таасири жайылган ишканалар адам укуктарын текшерүүнү "тийиштүү түрдө" жүргүзүшү керек, бул алардын ишинин мүнөзүнө жана масштабына, алардын бизнес өнөктөштөрүнүн жүрүм-турумуна таасир этүү жөндөмдүүлүгүнө, бузуулардын олуттуулугуна жана себептик байланыштын мүнөзүнө жараша аныкталат.

Германиянын мыйзамы ага камтылган ишканалардан жабыр тарткан адамдарга мындай ишканалардын, ошондой эле алардын түз жеткирүүчүлөрүнүн ишкердик иш-аракеттерине байланыштуу тобокелдиктер жана мыйзам бузуулар жөнүндө билдирүүгө мүмкүндүк берүү үчүн "тиешелүү ички даттануу жол-жобосун" ишке ашырууну талап кылат. Мыйзам ошондой эле Экономикалык маселелер жана экспортту көзөмөлдөө боюнча федералдык ведомство тарабынан салынган финансылык санкцияларды жана административдик айыптарды да карайт. Германиянын мыйзамында ошондой эле аны бузгандыгы үчүн административдик айыпка жыгылган ишканаларды үч жылга чейин мамлекеттик сатып алуулардан четтетүү керектиги каралган.

Профсоюздар жана өкмөттүк эмес уюмдар жабыр тарткан адамдардын жана жамааттардын атынан иштерди козгоо ыйгарым укуктарына ээ. Бул ири германиялык корпорациялар менен адам укуктарынын бузулушуна кабылгандардын ортосундагы бийлик ассиметриясын жоюунун маанилүү куралы болуп саналат.

Япониянын тажрыйбасы

2022-жылдын сентябрында Японияда министрлер деңгээлинде Жоопкерчиликтүү жеткирүү чынжырларында адам укуктарын урматтоо боюнча компаниялар үчүн колдонмо кабыл алынган. 2020-жылдын октябрында кабыл алынган бул документ Япониянын 2020-2025-жылдарга бизнес жана адам укуктары боюнча улуттук иш-аракеттер планын ишке ашыруудагы маанилүү кадамдардын бири болуп калды.

Көрсөтмө БУУнун Жетектөөчү принциптерине ылайык, Японияда бизнес жүргүзгөн ишканалар өз бизнесинин, алардын тобуна кирген башка компаниялардын жана алардын жеткирүү чынжырындагы ишканалардын адам укуктарына тийгизген терс таасирине көңүл бурушу керектигин эске алат.

БУУнун Жетектөөчү принциптерине, ЭКӨУнын көп улуттуу ишканалар үчүн колдонмолоруна, көп улуттуу корпорациялар боюнча ЭЭУнун Декларациясына жана башка эл аралык стандарттарга негизделип, Колдонмо ишканалардын адам укуктарын сыйлоо үчүн көрүшү керек болгон иш-аракеттерин түшүндүрүү аркылуу Японияда бизнес жүргүзгөн ишканалардын иш жүзүндөгү абалына ылайык келген конкреттүү жана түшүнүктүү түрдө бизнеске алардын түшүнүгүн жогорулатууга жана алардын аракеттерин стимулдаштырууга жардам берүү максатында иштелип чыккан. Колдонмо менен шилтеме боюнча тааныша аласыздар: https://www.undp.org/ru/kyrgyzstan/publications/rukovodstvo-po-uvazheniyu-prav-cheloveka-v-otvetstvennykh-cepochkakh-postavok .

Башкача айтканда, Япониянын өкмөтү япон бизнесине санкциялардын коркунучу астында болгон ишканаларга милдеттүү талаптарды коюунун ордуна, ишкананын деңгээлинде да, анын жеткирүү чынжырларында да тийиштүү текшерүүнү кантип ишке ашыруу керектиги боюнча көрсөтмөлөрдү берүү жолуна өттү. Япония өкмөтү тарабынан кийинки кадам адам укуктары жаатындагы компаниялардын маалымдуулугун жогорулатуу үчүн тренингдерди жана башка иш-чараларды уюштуруу болду.

Обзорубузду жыйынтыктап жатып, БУУнун Жетектөөчү принциптери кабыл алынгандан берки дээрлик 12 жыл ичинде адам укуктары чөйрөсүндөгү талаптагыдай текшерүү акырындык менен жоопкерчиликтүү бизнес үчүн жалпы кабыл алынган стандартка айланганын белгилейбиз. Бул адам укуктарына терс таасирин аныктоо, алдын алуу, азайтуу жана эсепке алуу үчүн бардык оюнчулар тарабынан колдонулган курал.

Талдообузду жыйынтыктап жатып, БУУнун Жетектөөчү принциптери кабыл алынгандан берки дээрлик 12 жыл ичинде адам укуктары чөйрөсүндөгү талаптагыдай текшерүү акырындык менен жоопкерчиликтүү бизнес үчүн жалпы кабыл алынган стандартка айланып бара жатканын белгилейбиз. Бул адам укуктарына терс таасирин аныктоо, алдын алуу, азайтуу жана эсепке алуу үчүн бардык оюнчулар тарабынан колдонулган курал.

Адам укуктарын текшерүүнүн колдонулуп жаткан тажрыйбасынын негизинде (анын ичинде биз өз материалыбызда мисалдарды келтирген милдеттүү түрдө талаптагыдай текшерүү мыйзамдары) Кыргызстан үчүн ушундай сабак алса болот.

Бир гана коомдук күтүүлөр же рыноктук механизмдер бизнес үчүн адам укуктарын олуттуу түрдө сактоо боюнча өз жоопкерчилигин кароого жетиштүү өбөлгө боло албайт. Бул парадоксалдуу көрүнүшү мүмкүн болсо да, жоопкерчиликтүү бизнес жүрүм-турумунун жүзөгө ашырылышын колдоо үчүн жөнгө салуучу, байкоочу, аткаруучу, ортомчу жана координатор катары мамлекеттердин ролу чечүүчү мааниге ээ. Бул роль мыйзамдык талаптарда камтылбашы керектиги башка маселе (бул азыр ири европалык компаниялар үчүн болуп жатат жана алардын жеткирүү чынжырларында чагылдырылат) жана Кыргызстандын контекстинде бул баскычта Япониянын тажрыйбасы алда канча натыйжалуу көрүнөт - мамлекет бизнести колдойт жана түрткү берет, алардын ишинде адам укуктарын сактоону камсыз кылуу боюнча методикалык сунуштарды берет.

Бул макала Япония Өкмөтүнүн каржылык колдоосу менен БУУ ӨП "Бизнес жана адам укуктары" (B+HR) долбоорунун алкагында Кыргызстанда ишкердик чөйрөсүндөгү адам укуктарынын маселелерин илгерилетүү боюнча маалыматтык кампаниянын элементи болуп саналат.