Адам укуктары боюнча корпоративдик саясат

Бизнес адам жашоосунун бардык чөйрөлөрүнө - иш берүүчү менен кызматкердин, өндүрүүчүнүн жана керектөөчүнүн мамилесинен тартып, бизнестин жергиликтүү жамаат (ишкана иштеп жаткан аймакта жашаган адамдар) менен болгон мамилесине чейин таасирин тийгизет. Ошондуктан, компаниялар өз ишин кызматкерлер, коомчулуктун мүчөлөрү, керектөөчүлөр же башкалар болобу, адам укуктарын бузбаган же терс таасирин тийгизбей тургандай кылып жүргүзүшү керек.

Компаниялар адам укуктары чөйрөсүндө корпоративдик саясаттын жана компаниянын адам укуктарына тийгизген таасирин баалоо жол-жоболорунун жоктугунан улам аброюна шек келүүлөргө дуушар болгон көптөгөн мисалдар бар.

"Hugo Boss тон нацисттик даңаза"

90-жылдардын ортосунда Hugo Boss Экинчи дүйнөлүк согуш маалында концлагердин туткундарынын эмгегин колдонуп, нацисттердин мундирлери менен камсыздап турганы тууралуу маалымат басма сөздө чыга баштаган. Бул макаланы The New York Times басып чыгарган. Компания бул айыптоолорду четке каккан эмес.

Бирок анын тарыхы тууралуу так маалыматы болбогондуктан, компания кеңири комментарий бере алган жок. Репутациялык кризистен чыгуу үчүн 50 жыл мурдагы окуяларды иликтей турган тарыхчыны жалдоо чечими кабыл алынган. Компания изилдөөнү буйрутма берген Бундесвер университетинин (Мюнхен) экономикалык тарых боюнча адиси Роман Костер ишкананын заводдорунда мажбурлап эмгектин колдонулушу, компаниянын нацисттик режимге берилгендиги тууралуу ушак-айыңдарды текшерүүгө, ошондой эле анын негиздөөчүсү Хьюго Фердинанд Босс чындап эле Гитлердин "жеке бычмачысы" болгондугун же жоктугун билүүгө аргасыз болду.

2011-жылы айтылган көптөгөн фактыларды тастыктаган жана бардык чоо-жайын ачыктаган изилдөө жарыялангандан кийин компания расмий түрдө кечирим сураган. Компаниянын сайтында жарыяланган билдирүүдө согуш жылдарында заводдо иштөөгө туура келгендердин башына түшкөн азапка байланыштуу терең өкүнүч билдирилген.

Бул компания тарабынан адам укуктарынын түздөн-түз бузулушу (концлагерде камактагылардын эмгегин пайдалануу) жана нацисттик режим тарабынан жасалган кылмыштарга салым кошуу (жоокерлерге кийим тигүү) мыйзам бузуулардан ондогон жылдар өтсө да компания үчүн терс кесепеттерге алып келгенинин мисалы.

Заманбап дүйнөдө компаниялар тарабынан адам укуктары бузулса же үчүнчү жактардын бузууларына көмөктөшсө, же адам укуктарынын бузулушунан пайда алса компаниялар үчүн терс кесепеттерди ыкчам алып келет. Бул аброюн түшүрүү, керектөөчүлөрдүн компанияга бойкот жарыялоосу, өнөктөштөрдүн жана инвесторлордун кызматташуудан баш тартуусу, компанияга таланттуу кызматкерлерди тартуунун мүмкүн эместиги, мамлекет тарабынан келтирилген зыяндын ордун толтуруу, айыппулдар жана башка санкциялар, компаниянын жетекчилерин кылмыш жоопкерчилигине тартуу болушу мүмкүн. Мисал катары, Adidas жана Nike дүйнөлүк футбол чемпионатына кийим тиккен жумушчуларга (айына 80 доллардан 200 долларга чейин) өтө аз айлык акы төлөп жатканы үчүн айыпталган.

Компания деңгээлинде да, анын туунду компанияларынын жана жеткирүү түйүндөрүнүн деңгээлинде да адам укуктарына терс таасирин тийгизүүчү тобокелдиктерди азайтуу үчүн компаниялар адам укуктары боюнча саясатты кабыл алып, адам укуктарын текшерүүнү ишке ашырышат.

Бизнестин жоопкерчиликтүү жүрүм-туруму – адам укуктары саясатынан баштаңыз

Компаниялар өз ишмердүүлүгүндө адам укуктарынын сакталышын кантип камсыз кылышы керек – универсалдуу рецепт жок. Бирок, жалпы көрсөтмөлөр бар.

БУУнун Бизнес жана адам укуктары боюнча жетектөөчү принциптерине ылайык (15-принцип):

"Алар адам укуктары боюнча милдеттенмелерин аткарышын камсыз кылуу үчүн бизнес алардын өлчөмүнө жана иштөө чөйрөсүнө ылайыктуу саясаттарды жана процедураларды ишке ашыруусу керек, анын ичинде:

1. адам укуктары боюнча милдеттенмелерге берилгендик саясаты;
2. адам укуктарына тийгизген таасирлерин аныктоо, алдын алуу, жумшартуу жана отчет берүү үчүн адам укуктарын текшерүү процесси же мындай таасирлерге салым кошуу;
3. ишканалар келтирген же салым кошкон адам укуктарына ар кандай терс таасирин жоюунун жол-жоболору".

Адам укуктары боюнча саясат өзүнчө документ катары кабыл алынышы мүмкүн же компаниянын башка документинин бир бөлүгү болушу ыктымал (Компаниянын жүрүм-турум кодекси, Корпоративдик социалдык жоопкерчилик саясаты ж.б.). Компаниянын адам укуктары боюнча бир саясаты, бирок адам укуктарынын ар кандай маселелери боюнча бир нече саясаты болушу мүмкүн - Ар түрдүүлүк жана инклюзивдүүлүк саясаты, Мажбурлаган эмгекке жол бербөө саясаты, Жумуш ордунда сексуалдык асылууга жана куугунтукка каршы саясат ж.б.

Саясат/адам укуктары жаатындагы саясат:

- адам укуктарынын негизги эл аралык стандарттарына ылайык келүүсү;

- компаниянын таасиринин мүнөзүнө - компаниянын көлөмүнө, иштин түрүнө ж.б. дал келүүсү;

- компаниянын адам укуктарын урматтоого, коргоого жана алдыга жылдырууга жана адам укуктарын бузууга аралашпоо үчүн күч-аракеттерди жумшоого милдеттенгендиги жөнүндө билдирүүсүн ачык киргизүүсү;

- компаниянын өнөктөштөргө, кардарларга, жеткирүүчүлөргө карата адам укуктарын сактоо боюнча күтүүлөрүн камтуусу маанилүү.

Адам укуктары жаатындагы саясатчылар бир гана номиналдык функцияны аткарбай жана кандайдыр бир формалдуу көрсөткүч катары кагаз жүзүндө гана болбошу керек.

Компаниянын жогорку жетекчилигинин катышуусу бүткүл компанияда адам укуктары олуттуу каралышы жана адам укуктары анын корпоративдик маданиятынын бир бөлүгү болуп калышы үчүн абдан маанилүү.

Адам укуктары боюнча мыкты саясаттын негизги компоненттери кайсылар?

1-компонент: Адам укуктары боюнча эл аралык стандарттарды сактоо боюнча милдеттенме. Адам укуктары боюнча саясат "адам укуктары" деген сөздөрдү ачык колдонгон адам укуктарынын эл аралык стандарттарына берилгендик жөнүндө билдирүүнү камтууга тийиш.

Адам укуктары боюнча мыкты саясат, жок дегенде, төмөнкүлөргө таянуусу керек:

• Адам укуктарынын жалпы декларациясына;

• Жарандык жана саясий укуктар боюнча эл аралык пактыга;

• Экономикалык, социалдык жана маданий укуктар боюнча эл аралык пактыга;

• Эмгектеги негизги принциптер жана укуктар боюнча Эмгек эл аралык уюмунун (ЭЭМ) Декларациясы.

Компаниялар колдонгон тариздөөлөрдүн мисалдары:

"Компания адам укуктарынын эл аралык стандарттары боюнча өзүнүн милдеттенмелерин тааныйт жана адам укуктарына ар кандай терс таасирин алдын алууга жана минималдаштырууга умтулат.

Биз Адам укуктарынын жалпы декларациясында, ЭКӨУнун көп улуттуу ишканалар үчүн колдонмолорунда жана ЭЭУнун негизги конвенцияларында камтылган принциптерди колдойбуз".

"Компания БУУнун Адам укуктарынын жалпы декларациясында, Саясий жана жарандык укуктар боюнча эл аралык пактыда, Экономикалык, социалдык жана маданий укуктар боюнча эл аралык пактта жана Эмгек эл аралык уюмунун негизги конвенцияларында баяндалган негизги адам укуктарын урматтайт жана коргойт".

2-компонент: Жумушчулардын укуктары тууралуу жоболор

Адам укуктары боюнча саясатта эмгек укуктары боюнча жоболор камтылууга тийиш. Чоң компанияларда бул маселелер кызматкерлердин жүрүм-турум эрежелери менен камтылган болушу мүмкүн. Ошого карабастан, адам укуктары саясатында бул маселеге өзгөчө көңүл буруу анын маанилүү компоненти болуп саналат.

Бул бөлүктө компания колдонгон тариздөө деталдарынын деңгээли ар кандай болот. Кээ бир компаниялар өз милдеттерин чагылдырган негизги эмгек укуктарынын маселелери боюнча кыска сунушту камтыйт. Башкалары көбүрөөк маалымат алуу үчүн компаниянын башка документтерине, мисалы, жүрүм-турум кодексине кайрылышат.

Эгерде компания белгилүү бир укук өзгөчө коркунучта экендиги белгилүү болгон өлкөдө иштесе же белгилүү бир тармак адам укуктары боюнча өзгөчө маселеге туш болсо, кээ бир укуктар кеңири жоболорду талап кылышы мүмкүн. Мисалы, Кыргызстанда формалдуу эмес иштегендердин үлүшү өтө жогору. Компаниялар үчүн адам укуктары боюнча саясатына компаниянын ишинде формалдуу эмес эмгекти колдонууга жол берилбестиги жөнүндө кененирээк жоболорду киргизүүнүн мааниси бар.

Компаниянын адам укуктары боюнча саясатында камтыла турган негизги адам укуктары:

• Дискриминацияга жол бербөө жана теңчилик

• Балдар эмгеги/жумушчулардын минималдуу жаш курагы/балдар эмгегинин эң начар формаларын жоюу

• Эмгекке мажбурлоодон, заманбап кулчулуктан коргоо

• Биригүү /жамааттык сүйлөшүүлөр эркиндиги

• Ден соолук жана коопсуздук

• Татыктуу эмгек шарттары, анын ичинде жумуш убактысы

• Адилет эмгек акы/компенсация

• Орой же кадыр-баркты басмырлаган мамиленин/куугунтуктун жоктугу

• Ден соолугунун мүмкүнчүлүгү чектелген адамдар үчүн жеткиликтүүлүк

• Энеликти коргоо

• Иш таштоо укугу

3-компонент: Адам укуктары жаатындагы артыкчылыктар

Ар бир компания эл аралык таанылган адам укуктарынын кайсынысына артыкчылык берерин өзү аныкташы керек - алар компания иштеп жаткан тармакка уникалдуу кыйынчылыктарды туудурабы (мисалы, ден соолук укугу, эгерде компания медициналык кызматтарды көрсөтсө, купуялуулуктун корголушу; эмгек коопсуздугуна укук - кен казып алуу сектору үчүн ж.б.), же компания тобокелдиктин деңгээли жогору болгон бир же бир нече жерде бизнес жүргүзгөндүктөн (бул өзгөчө табигый шарттар же куралдуу кагылышуулардын коркунучу ж.б. болушу мүмкүн).

Мисалы:

Иш-аракетибиздин мүнөзүнө байланыштуу биз эмгек шарттарына байланыштуу адам укуктарына өзгөчө көңүл бурабыз. Биз ошондой эле аялдардын укуктарына жана сууга болгон укукка көңүл бурабыз, анткени бул тармактар биздин өнөр жайыбыз үчүн өзгөчө мааниге ээ. Бирок, компания башка адам укуктары убакыттын өтүшү менен артыкчылыктуу болуп калышы мүмкүн экенин түшүнөт жана биз өз багытыбызды үзгүлтүксүз карап чыгабыз.

Компания биз иштеп жаткан өлкөлөрдө адам укуктары боюнча эл аралык таанылган стандарттарды сактоого умтулат. Муну менен биз төмөнкү маанилүү суроолорго көңүл бурабыз:

кызматкерлерибиздин жумуш ордунда адам укуктарын урматтоо жана бул принциптерди жеткирүү чынжырыбызда, атап айтканда, балдардын жана мажбурлап эмгектин алдын алуу, басмырлоону болтурбоо, кызматкерлердин укуктарын жана сөз эркиндигин сыйлоо аркылуу илгерилетүү;

биздин иш-аракеттерибиздин жергиликтүү жамааттарга потенциалдуу таасирин четтүү, атап айтканда, сууга жана турак-жайга болгон укук сыяктуу жетиштүү жашоо деңгээлине болгон укук жана биздин иш-аракеттерибиз менен байланышкан жол берилбей турган жагымсыз таасирлер болгон учурда коргоо каражаттарынын жеткиликтүүлүгүн камсыз кылуу.

Компаниянын ичинде адам укуктарынын тобокелдиктери кырдаалдын өнүгүшүнө жараша өзгөрүшү мүмкүн экендиги жөнүндө маалымдуулукту жогорулатуу үчүн саясатта ал кайра каралууга тийиш экендигин да айтылышы керек.

Ошондой эле адам укуктары боюнча саясатка анын өнөктөштөрү, жеткирүүчүлөрү, туунду компаниялары да адам укуктарын урматтайт деген компаниянын күтүүсү боюнча жобону киргизүү максатка ылайыктуу.

Кийинки кадамдар – ишке ашыруу жолу

Адам укуктары боюнча саясатты иштеп чыгуу – компания үчүн адам укуктарын урматтай турганын көрсөтүүнүн биринчи кадамы гана. Аны компаниянын тиешелүү процесстерине жана процедураларына киргизүү анын натыйжалуу ишке ашырылышын камсыз кылуу үчүн зарыл.

Туура ишке ашырылган адам укуктары боюнча саясат адам укуктарын текшерүү процессине жетекчилик кылат, аны компания билиши керек жана адам укуктарын урматтай турганын көрсөтүшү керек, ал төмөнкү элементтерди камтыйт:

а) компаниянын адам укуктарына тийгизген таасирин баалоо;

в) адам укуктарына иш жүзүндөгү же потенциалдуу жагымсыз таасирлердин натыйжалуу алдын алууну жана жумшартууну камсыз кылуу үчүн баалоонун жыйынтыктарын тиешелүү ички функцияларга жана процесстерге интеграциялоо;

с) адам укуктарынын иш жүзүндөгү же потенциалдуу терс таасирине жооп кайтаруунун натыйжалуулугуна мониторинг жүргүзүү;

d) адам укуктарына тийгизген таасирлери кандайча чечилип жатканын билдирүүгө даяр болуу;

е) компания келтирген же салым кошкон адам укуктарына терс таасирин камсыз кылуу же жоюуга жардам берүү.

Негизгиси адам укуктары боюнча саясат эч ким карабаган бир барак кагаз бойдон калбашын камсыз кылуу. Саясаты бар, бирок аны ишке ашыруу үчүн эч нерсе кылбоо, саясаттын такыр болбогонунан да жаман болушу мүмкүн. Саясатка карама-каршы келген аракетсиздик же орунсуз аракет компанияны адам укуктарын коргоочу бейөкмөт уюмдар гана эмес, ошондой эле анын корпоративдик башкаруусунун бүтүндүгүнө көз салган ар кандай булактардын сынына дуушар кылышы мүмкүн. Ошондуктан ишке ашыруу олуттуу мааниге ээ.

Бул макала Япония Өкмөтүнүн каржылык колдоосу менен БУУ ӨП "Бизнес жана адам укуктары" (B+HR) долбоорунун алкагында Кыргызстанда ишкердик чөйрөсүндөгү адам укуктарынын маселелерин илгерилетүү боюнча маалыматтык кампаниянын элементи болуп саналат.

Автору: Манаева Айдай